Welke relatie had de Delftse schilder Johannes Vermeer met Schipluiden

Welke relatie had de Delftse schilder Johannes Vermeer met Schipluiden? [1]

Johannes Vermeer en Catharina Bolnes

Op 4 april 1653 verschenen Johannes Vermeer en Catharina Bolnes voor hun ondertrouw op het stadhuis te Delft. In het Delftse huwelijksregister van 1650-1556 vindt men in de kantlijn naast de aantekening van hun ondertrouw de volgende notitie: ‘Attestatie gegeven op Schipluij den 20en April 1653’. [2] Dit betekent dat de nu wereldberoemde schilder zijn huwelijk op zondag 20 april 1653 in Schipluiden (in de schuilkerk op Hodenpijl) kerkelijk heeft laten inzegenen. Burgerlijk geschiedde dit voor de schepenen van Schipluiden. Het is een heel opmerkelijk gegeven. Waarom vond deze plechtigheid in Schipluiden plaats en trouwde Vermeer niet gewoon in zijn woonplaats Delft?

Een groot verschil in milieu

Maria Thins, de moeder van Catharina Bolnes, was hiervoor waarschijnlijk verantwoordelijk. Zij had zowel maatschappelijke als godsdienstige bezwaren tegen het huwelijk. Maria Thins, die gescheiden was van Reynier Bolnes, was praktiserend rooms-katholiek. Zij kwam uit een Goudse patriciërsfamilie van baljuwen, dijkgraven en schepenen en was na haar scheiding naar Delft gekomen. Maria woonde hier met haar dochter in een groot huis aan de Oude Langendijk. Zij bezat verschillende huízen en landerijen. Daarentegen had de jonge Johannes Vermeer een eenvoudige en enigszins bedenkelijke achtergrond. Zijn familie was gereformeerd. Zijn vader had in Delft op het Marktveld een herberg en was kunsthandelaar. In de zeventiende eeuw stonden deze beroepen laag in aanzien. Daarnaast kwamen in de familie van Vermeer gevallen van valsemunterij, gevangenschap en faillíssement voor. Er was dus een groot verschil in milieu tussen beide families. [3]

Maria Thin ging uiteindelijk akkoord met het huwelijk van haar dochter Catharina, mits de bezittingen van de aanstaande bruidegom gescheiden zouden worden gehouden van die van de bruid. Een andere voorwaarde voor haar toestemming was vrijwel zeker, dat Vermeer katholiek moest trouwen. De jonge schilder had hiermee vermoedelijk weinig problemen. Zijn schoonmoeder bezat belangrijke relaties in de katholieke wereld. Deze personen werden door Vermeer, die nog aan het begin van zijn carrière stond, wellicht als veelbelovende beschermheren gezien.

Maria Thins bezocht in Delft trouw de godsdienstoefeningen van de jezuïeten, die daar toen nog in het geheim (in een schuilkerk) moesten plaatsvinden. In Schipluiden werd de katholieke godsdienst in die tijd echter veel openlijker uitgeoefend. De schuilkerk van dit dorp stond onder Hodenpijl, langs de openbare (vaar)weg tussen Den Hoorn en Schipluiden. Dit ambacht telde vooral katholieke inwoners. Hier werkte vanaf 1644 de jezuïet Johannes Verwey. Hij was in Gouda geboren en woonde bij de jezuïeten in Delft. Maria Thins en haar dochter Catharina Bolnes moeten deze priester goed gekend hebben. Hun woonhuis stond naast de kerkzolder van de jezuïeten.

Ook zakelijk bezat Vermeers’ schoonmoeder banden met Schipluiden. In de periode van het huwelijk had een van de bewoners van Schipluiden, een zekere Adriaan Jansz. Bacx, bakker, een grote som geld van Maria geleend. Drie jaar later liet hij zijn huis, ter afbetaling van de schuld, op een veiling verkopen.[4]

Dries van den Akker S.J. & Paul Begheyn S.J. schreven over ‘Vermeer en de jezuïeten in Delft’; zij melden dat op het moment van het huwelijk de Papenkerk in Delft mogelijk nog werd verbouwd. [5] Er werden geen missen gegeven, ook omdat de calvinistische predikanten fel tegen de uitbreiding van de kerkzolder waren. Ook dit kan een reden zijn dat Johannes en Catharina voor de kerkelijke inzegening uitweken naar de schuilkerk in Schipluiden. Overigens kwam het in de zeventiende eeuw meer voor, dat stedelingen in de omliggende dorpen trouwden.

Schipluiden was dus om meerdere redenen een aangewezen plaats voor het huwelijk van Johannes Vermeer en Catharina Bolnes. Na de sluiting van het huwelijk trok Johannes met zijn echtgenote in bij zijn schoonmoeder. Maria Thins steunde met haar kapitaal het kinderrijke gezin van haar dochter (uiteindelijk werden er 15 kinderen geboren) en stelde Vermeer in staat een luxe schilder te zijn, die niet hoefde te werken voor de eerste levensbehoeften van zijn gezin.

De voorburcht van de Keenenburg in Schipluiden was een geliefde trouwlocatie

Het is opmerkelijk dat er nog een Vermeer in Schipluiden is getrouwd. Op 26 mei 1674 verloofde Maria Vermeer, de oudste dochter van de schilder, zich met Johannes Gillisz. Cramer, de zoon van welgestelde zijdekooplieden. Het huwelijk werd in Schipluiden ingezegend. [6] Dit zal ook in de rooms-katholieke schuilkerk zijn geweest, waar Johannes en Catharina 21 jaar daarvoor waren getrouwd. Het huwelijk werd officieel ingeschreven ten overstaan van de autoriteiten van Sint Maartensrecht. Dit moet op de voorburcht van kasteel Keenenburg zijn gebeurd, waar de schout van het ambacht, tevens rentmeester van het kasteel, zetelde. Maria was van de kinderen van Vermeer de enige die gedurende haar hele leven een onafhankelijke bron van inkomsten had.

Kocht Vermeer hier in Schipluiden dé verf voor zijn meesterstukken?

Ten slotte: In een recensie van een Amerikaans boek over Vermeer heb ik ooit gelezen, dat Vermeer nóg een relatie met Schipluiden bezat. Hij zou hier bij een lokale verfmaker grondstoffen voor zijn schilderwerk hebben aangeschaft. Helaas kan ik de bron voor dit gegeven niet verifiëren. Het ambachtsarchief van Schipluiden is grotendeels verloren gegaan. Ook het boek waaruit de vermelding afkomstig is, kan ik (nog) niet traceren. We zoeken verder!